دریای خزر با تاریخ چند هزارساله، اهمیت زیست‌محیطی و نقش حیاتی‌اش در زندگی انسان، همچنان یکی از ارزشمندترین و در عین حال پرچالش‌ترین پهنه‌های آبی جهان است.
این دریا که خط ساحلی‌اش سه استان شمالی ایران را در بر می‌گیرد، از سال ۱۳۸۵ دارای روزی ویژه به نام «روز ملی دریای کاسپین» شده است. این مناسبت پس از امضای «کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر» یا همان «کنوانسیون تهران» توسط پنج کشور ساحلی در سال ۱۳۸۲ شکل گرفت.
این کنوانسیون در ۱۲ آگوست ۲۰۰۶ (۲۱ مرداد ۱۳۸۵) اجرایی شد و کشورهای ایران، روسیه، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان را متعهد به رعایت مفاد آن کرد.
سهم ایران از دریای خزر ؛ شایعه ۵۰ درصدی و واقعیت امروز
برخلاف تصور رایج، ایران هیچ‌گاه ۵۰ درصد از دریای خزر را در اختیار نداشته است. پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، این پهنه آبی میان ایران و شوروی تقسیم مرزی نشده بود و صرفاً در زمینه‌های کشتیرانی و بهره‌برداری مشترک استفاده می‌شد.
با استقلال سه کشور جدید (قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان) وضعیت تغییر کرد. در حال حاضر ایران دارای ۱۵ مایل آب فراسرزمینی و ۱۰ مایل محدوده ماهیگیری است و فراتر از آن منطقه‌ای مشترک وجود دارد که حاکمیت آن به توافقات بعدی موکول شده است.
گنجینه‌های زیستی؛ گونه‌های انحصاری اما در خطر
دریای خزر به دلیل نیمه‌شور بودن، فاقد گونه‌هایی مانند کوسه است، اما دو گونه ارزشمند و انحصاری دارد:
- ماهی خاویاری
- فک خزری
پنج گونه ماهی خاویاری در این دریا زندگی می‌کنند که همگی در معرض انقراض هستند. آمارها نشان می‌دهد که جمعیت ماهیان خاویاری از ۳ هزار تن در دهه ۹۰ میلادی به تنها ۲۵۰ تن در سال ۲۰۱۳ رسیده است.
فک خزری نیز که در دهه ۹۰ میلادی حدود یک میلیون قطعه جمعیت داشت، در سال ۲۰۱۳ به ۱۰۰ هزار رسید و اکنون کمتر از این میزان است.
آلودگی؛ برداشت‌های نادرست و واقعیت علمی
با وجود آلایندگی بالای دریای خزر، باور عمومی درباره آلوده‌تر بودن سواحل ایران دقیق نیست. جریان‌های آبی برخلاف عقربه‌های ساعت و عمق زیاد سواحل جنوبی باعث ماندگاری بیشتر آلودگی در این بخش می‌شود، اما منابع اصلی آلودگی شامل پسماندها و فعالیت‌های نفتی در کل منطقه وجود دارد.
تهدید بزرگ؛ سناریوی خشک شدن خزر
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که در صورت ادامه روند پسروی آب تا سال ۲۱۰۰، سطح آب ۹ تا ۱۸ متر کاهش می‌یابد. این کاهش موجب از دست رفتن ۲۴ تا ۳۴ درصد مساحت دریا و نابودی زیرساخت‌ها، کشاورزی، تالاب‌ها و ایجاد ریزگردهای گسترده خواهد شد. خسارت اقتصادی و زیست‌محیطی این رویداد، فاجعه‌بار توصیف می‌شود.
رژیم حقوقی خزر ؛ چارچوب بهره‌برداری مشترک
رژیم حقوقی دریای خزر مجموعه‌ای از قوانین و توافقات است که بهره‌برداری، تردد و مدیریت منابع این پهنه آبی را مشخص می‌کند. تازه‌ترین شکل آن در سال ۱۳۹۷ با امضای «کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر» در آکتائو قزاقستان تدوین شد.
رد پای انسان در سواحل خزر از ۱۰۰ هزار سال پیش
شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که از ده‌ها هزار سال پیش، انسان‌ها در حاشیه دریای خزر زندگی می‌کرده‌اند یا از آن عبور کرده‌اند. نوسانات سطح آب و تغییرات اقلیمی در این منطقه، موجب جابه‌جایی جمعیت‌های انسانی و گونه‌های جانوری شده است.
تخت رستم؛ ساحلی که حالا ۳۰ کیلومتر دورتر است
حسین رمضان‌پور، باستان‌شناس مازندرانی، می‌گوید: «حدود ۳۱ هزار سال پیش، ارتفاع آب خزر به حدی بود که محوطه باستانی تخت رستم در شهرستان نکا در ساحل قرار داشت، اما اکنون ۳۰ کیلومتر از ساحل فاصله دارد.»
این شواهد نشان می‌دهد که در پایان دوران سنگی نوین، آب خزر تا دامنه کوه البرز می‌رسیده است.
غارهای شکارچیان فوک خزری
کاوش‌های باستان‌شناسی در غارهای هوتو، کمربند و علی‌تپه در شرق مازندران نشان می‌دهد که ساکنان این مناطق در گذشته فوک خزری شکار می‌کردند. این غارها در نزدیکی ساحل قرار داشتند و منابع غذایی دریایی نقش مهمی در بقا و تاب‌آوری جوامع انسانی در دوره‌های سرد اقلیمی ایفا می‌کردند.
کشفیات مهم از اعماق و سواحل خزر
دریای خزر و سواحل آن گنجینه‌ای از آثار تاریخی و طبیعی است که طی سال‌ها کشف شده‌اند:
- لاشه کشتی ۲۸ متری چوبی (سواحل جنوبی)
- لاشه فک خزری (سواحل رودسر)
- لنگر کشتی روسی (سواحل مازندران)
- مُهر سنگی با نقش خرگوش (سواحل سرخرود)
- جواهرات، اسلحه، ظروف سفالی و بقایای انسانی (ساحل کاسپین در قزاقستان)
خزر، میراثی برای آینده
دریای خزر تنها یک پهنه آبی نیست؛ بلکه بخشی از تاریخ، فرهنگ و زیست‌بوم منطقه است. حفاظت از آن نیازمند همکاری منطقه‌ای، اجرای دقیق قوانین بین‌المللی و آگاهی عمومی است. آینده خزر، آینده امنیت غذایی، زیست‌محیطی و حتی تاریخی شمال ایران و کشورهای پیرامون آن است.