پرسش مکانیسم ماشه چیست این روزها در محافل سیاسی دوباره داغ شده؛ ابزاری که می‌تواند تحریم‌های سازمان ملل را علیه ایران بازگرداند.
این روزها در جریان مذاکرات هسته‌ای، اصطلاح مکانیسم ماشه یا همان «اسنپ‌بک» دوباره پررنگ شده است. این سازوکار که در توافق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل پیش‌بینی شده، به کشورهای عضو توافق اجازه می‌دهد اگر ایران را ناقض تعهداتش بدانند، تحریم‌های بین‌المللی پیشین را به سرعت بازگردانند.
چرا به آن می‌گویند مکانیسم ماشه؟
ویژگی مهم این مکانیسم، غیرقابل وتو بودن آن است. یعنی برای بازگشت تحریم‌ها نیاز به رأی مثبت شورای امنیت نیست و حتی چین و روسیه هم نمی‌توانند آن را متوقف کنند. به همین دلیل مثل «فشردن ماشه» عمل می‌کند؛ سریع و بدون مانع.
روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه
- شکایت اولیه: یکی از اعضای برجام از نقض تعهدات توسط ایران شکایت می‌کند.
- بررسی در کمیسیون مشترک: ۱۵ روز زمان برای مذاکره و بررسی وجود دارد (قابل تمدید).
- ارجاع به سطح وزرا: اگر مشکل حل نشود، وزرای خارجه ۱۵ روز دیگر برای مذاکره تلاش می‌کنند.
- ارجاع به شورای امنیت: در صورت ادامه اختلاف، موضوع به شورای امنیت می‌رود.
- تصویب قطعنامه: اگر شورای امنیت نتواند قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند، تحریم‌ها به طور خودکار بازمی‌گردند.
چرا مکانیسم ماشه در برجام گنجانده شد؟
این ایده به پیشنهاد سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در مذاکرات برجام مطرح شد تا ابزاری برای اطمینان از پایبندی ایران به توافق باشد. اما به مرور به ابزاری قدرتمند در دست کشورهای غربی برای فشار بر ایران تبدیل شد.
چه شرایطی باعث فعال‌سازی آن می‌شود؟
هر وقت یک یا چند کشور عضو برجام ادعا کنند ایران از تعهدات اصلی خود مثل:
- محدودیت در سطح غنی‌سازی اورانیوم،
- کاهش تعداد سانتریفیوژها،
- بازطراحی راکتور اراک،
- یا همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تخلف کرده است.
این مکانیسم می‌تواند فعال شود.
آیا آمریکا هم می‌تواند این مکانیسم را فعال کند؟
پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، اختلاف نظر جدی پیش آمد. آمریکا می‌گوید چون در قطعنامه ۲۲۳۱ نامش آمده، حق فعال‌سازی را دارد؛ اما ایران، روسیه، چین و اتحادیه اروپا این ادعا را رد می‌کنند. البته آمریکا می‌تواند غیرمستقیم و از طریق متحدان اروپایی‌اش این مکانیسم را به جریان بیندازد.
تبعات فعال‌سازی مکانیسم ماشه برای ایران
- اقتصادی
- بازگشت کامل تحریم‌های سازمان ملل
- کاهش صادرات نفت
- مسدود شدن دارایی‌های خارجی
- اختلال در مراودات مالی بین‌المللی
- سیاسی و دیپلماتیک
- بازگشت پرونده ایران به ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل
- امنیتی
- افزایش تنش‌های منطقه‌ای
- تهدید خروج ایران از معاهده NPT
- احتمال بازنگری ایران در سیاست عدم توسعه سلاح هسته‌ای
جمع‌بندی
مکانیسم ماشه یک سازوکار حقوقی قدرتمند و حساس است که هرچند در ابتدا برای تضمین پایبندی ایران به برجام طراحی شد، اما حالا به ابزاری پرتنش در دیپلماسی بین‌المللی تبدیل شده و سرنوشت آن می‌تواند تأثیر بزرگی بر آینده اقتصادی و سیاسی ایران داشته باشد.