چهارشنبه سوری یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که با آتش‌بازی و پریدن از روی آتش در شب قبل از آخرین چهارشنبهٔ سال برگزار می‌شود.
چهارشنبه سوری یکی از جشن‌های کهن ایرانی است که از دیرباز در شب قبل از آخرین چهارشنبهٔ سال آن را برگزار می‌کنیم. این مراسم که معمولاً از غروب آخرین سه‌شنبه اسفند شروع می‌شود و تا نیمه‌شب ادامه دارد، به عنوان یکی از مهم‌ترین آیین‌های نوروزی شناخته می‌شود.
در این جشن، آتش به عنوان نمادی از پاکیزگی و نیکی برافروخته می‌شود و مردم با پریدن از روی آن به جشن و شادی می‌پردازند. چهارشنبه‌سوری نه تنها یکی از اولین جشن‌های سال نو است، بلکه فرصتی است برای کنار هم بودن و ایجاد فضای شاد و مفرح در میان مردم. در کنار آتش‌بازی و پریدن از روی آتش، مراسم دیگری نیز به‌طور نمادین در این شب انجام می‌شود که همگی نشان از آرزوهای خوش و پاکیزگی در سال جدید دارند.
کلمه چهارشنبه سوری به چه معناست؟
در مورد واژه‌ی سوری که در ترکیب نام جشن چهارشنبه‌سوری قرار دارد، دو نظریه وجود دارد. یکی از این نظریات می‌گوید که واژه‌ی «سور» به معنای جشن، شادمانی و نشاط است. اما نظریه‌ی دیگر و صحیح‌تر این است که «سوری» از واژه‌ی پهلوی «سوری» یا «SŪR» گرفته شده که به معنی «سرخ» است.
این نظریه به این دلیل پذیرفته‌تر است که در این جشن آتش سرخ رنگی افروخته می‌شود و واژه‌ی سوری در زبان فارسی به معنی گل سرخ یا سُهروَرد (گل سرخ) نیز استفاده می‌شود.
در حقیقت، این واژه‌ها از ریشه‌ای مشترک هستند که در گویش‌های مختلف ایرانی نیز به معنای سرخ به کار می‌روند، مانند «سور» و «سهر» در گویش‌های لری و کردی.
با این حال، نام اولیه این مراسم «جشن سوری» بوده و واژه‌ی «چهارشنبه» بعدها به آن افزوده شده است. از سوی دیگر، شواهد موجود مانند استفاده از تلفظ «چارشمبه سُرخی» در برخی شهرها، مانند اصفهان، و رواج واژه‌ی سور به معنای سرخ در بسیاری از گویش‌های ایران، صحت نظریه دوم را تقویت می‌کند.
در نهایت، این جشن در گویش‌های مختلف ایران نام‌های محلی مختلفی دارد، مانند «چارشمبه سُری» در نیشابور، «گول چارشمبه» در اردبیل، و «چوارشمبه‌کولی» در قروه.
فلسفه چهارشنبه‌سوری چیست؟
چهارشنبه‌سوری را می‌توان به‌عنوان یک جشن برای استقبال از عید نوروز و جشن گرفتن پایان روزهای سرد سال دانست. در این مراسم، مردم با پریدن از روی آتش، نیکی‌ها و سلامت خود را از گذشته می‌زدایند و بدی‌ها و بیماری‌ها را به آتش می‌سپارند تا در شعله‌های آن بسوزند.
این سنت نمادی است از شروع دوباره، جایی که گرما و انرژی آتش، برای آغاز سال جدید به شرکت‌کنندگان منتقل می‌شود و آنها را برای سال پیش‌رو پر از انرژی و شادابی می‌کند.
قاشق‌زنی چهارشنبه‌سوری چه معنایی دارد؟
یکی از آداب قدیمی و فراموش‌شده چهارشنبه‌سوری در ایران، رسم «قاشق‌زنی» بوده که در گذشته جایگاه ویژه‌ای داشته است. در این مراسم، جوانان برای آنکه هویت خود را پنهان کنند، چادر به سر می‌کردند و به در خانه‌های دوستان و همسایگان می‌رفتند.
وقتی صدای قاشق به کاسه می‌خورد، صاحب‌خانه به در می‌آمد و به کاسه قاشق‌زن‌ها آجیل، شیرینی، نقل یا حتی گاهی پول می‌ریخت.
در برخی مناطق این رسم به گونه‌ای دیگر هم اجرا می‌شد؛ اگر کسی در خانه‌اش بیمار داشت، قاشق‌زنی به نیت سلامتی او انجام می‌شد و خوراکی‌هایی که از همسایه‌ها جمع می‌کردند، به بیمار داده می‌شد تا بهبودی پیدا کند. اما در بعضی جاها این باور وجود داشت که اگر کسی بیمار یا مسافر داشت، نباید به قاشق‌زن‌ها چیزی بدهد؛ زیرا معتقد بودند که دادن خوراکی به آنها برای بیمار یا مسافرشان بدشانسی می‌آورد.
برخی پژوهشگران معتقدند که این رسم از باورهای زرتشتیان نشأت گرفته است. طبق اوستا، در پنج روز پایانی سال، ارواح از دوزخ رها می‌شوند و به میان مردم می‌آیند. ارواح نیکو به صورت انسان‌هایی پوشیده به خانه‌های بازماندگان می‌روند و زندگان به‌عنوان هدیه و یادبود، به آنها خوراکی می‌دهند. در حقیقت، قاشق‌زنی نماد ارتباط ارواح با بدن انسان‌هاست که زبان گفتاری را به زبان بدن تبدیل می‌کند.
خوراکی‌های شب چهارشنبه‌سوری
بعد از پریدن از روی آتش، اعضای خانواده به دور هم جمع می‌شوند و در حالی که فال حافظ می‌گیرند، انواع خوراکی‌ها را می‌چینند و لذت می‌برند. برخی از غذاهایی که معمولاً در این مراسم سرو می‌شوند عبارتند از:
- رشته‌پلو
- مرصع‌پلو
- خورش شش‌انداز
- خورش ترشه تره
- آش
- تنقلات
این خوراکی‌ها جزء سنت‌های ویژه چهارشنبه سوری هستند که همگان برای شادی و برکت در کنار یکدیگر به آنها می‌پردازند.
چرا در شب چهارشنبه سوری آش می‌پزیم؟
در شب چهارشنبه‌سوری، خانواده‌هایی که فردی بیمار داشتند، بر اساس سنتی قدیمی، آش ابودردا یا آش بیمار می‌پختند. این آش معمولاً از مواد ساده‌ای مانند بنشن یا پول‌هایی که از مراسم قاشق‌زنی به دست آمده بود تهیه می‌شد.
بخش عمده‌ای از این آش به بیمار داده می‌شد و بخش باقی‌مانده بین خانواده و فقرا توزیع می‌شد. باور عمومی این بود که با پختن این آش و مصرف آن، بیماری از بدن فرد بیمار دور می‌شود و بهبودی سریع‌تر حاصل می‌شود. همچنین در برخی روایات، این آش با عنوان «آش امام زین العابدین» نیز شناخته می‌شود.
کوزه شکنی در چهارشنبه‌سوری
در بسیاری از شهرهای ایران، پس از پریدن از روی آتش، کوزه‌ها شکسته می‌شوند. این رسم به باورهایی مربوط می‌شود که اعتقاد دارند پریدن از روی آتش باعث انتقال بدیمنی به داخل کوزه می‌شود و شکستن آنها می‌تواند این بدیمنی را از بین ببرد.
در مناطق مختلف ایران، روش شکستن کوزه کمی متفاوت است. به عنوان مثال، در تهران، افراد چند سکه در کوزه می‌گذارند و سپس از بام خانه به داخل کوچه پرتاب می‌کنند.
تا اوایل دوره پهلوی، مردم تهران این رسم را به شکلی دیگر برگزار می‌کردند و به نقاره‌خانه می‌رفتند تا در زمان‌های مشخص و همراه با نواختن نقاره، کوزه‌هایشان را به زمین بیندازند.
در خراسان، قبل از شکستن کوزه، مقداری زغال، نمک و سکه در آن قرار می‌دهند. سپس هر فرد خانواده با چرخاندن کوزه به دور سر خود، بدیمنی و بلاها را به داخل کوزه منتقل می‌کند و در نهایت کوزه از بالای پشت بام به پایین پرتاب می‌شود.
در مناطق شرقی و جنوب‌شرقی ایران، به جای کوزه‌های نو، اغلب از کوزه‌های قدیمی و بلااستفاده استفاده می‌شود. این احتمالاً به دلیل باور بهداشتی ایرانیان باستان است که معتقد بودند نباید ظروف سفالین بیش از یک سال در خانه نگهداری شوند. بنابراین، در پایان سال و شب چهارشنبه سوری، این ظروف شکسته می‌شدند.
ظروف سفالین به دلیل سطح بی‌لعاب خود سریعاً کثیف و آلوده می‌شدند و چون تمیز کردن آنها دشوار بود، تنها راه چاره شکستن آنها بود. از طرفی، با شکستن این ظروف، تقاضا برای خرید کوزه‌های جدید افزایش می‌یافت و این امر موجب رونق بازار و فعالیت کوزه‌گران می‌شد.