شب یلدا با قدمتی هزاران ساله، بلندترین شب سال است و ایرانیان با مراسمی سنتی و خوراکیهای ویژه، پایان پاییز و آغاز زمستان را جشن میگیرند.
شب یلدا، که در برخی مناطق به شب چله نیز معروف است، یکی از کهنترین جشنهای ایرانی به شمار میرود. این شب، بلندترین شب سال است و ایرانیان از دیرباز به پاسداشت آن آیینهایی ویژه داشتهاند.
شب یلدا مشابه عید نوروز و چهارشنبهسوری، میراث فرهنگی ایران باستان است و با گذشت هزاران سال همچنان در میان مردم جایگاه ویژهای دارد.
معرفی شب یلدا
این جشن نه تنها در ایران، بلکه در برخی کشورهای همجوار نیز با تغییرات محلی برگزار میشود. آشنایی با تاریخچه و آداب این شب، نگاه عمیقتری به فرهنگ ایرانی ارائه میدهد.
ریشهشناسی واژه یلدا
واژه یلدا از زبان سریانی وارد فرهنگ ایرانی شده و به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. این معنا از بررسی کتابها و منابع تاریخی به دست آمده است. ابوریحان بیرونی، دانشمند برجسته و تقویمشناس ایرانی، شب یلدا را با نام میلاد اکبر یاد کرده و این نام را اشاره به تولد خورشید دانسته است. آثار الباقیه او شامل توضیحاتی درباره گاهشماری و تقویم اقوام مختلف است و میتوان مراسم و جشنهای باستانی را در آن مطالعه کرد.
چگونگی ورود واژه یلدا به زبان فارسی دقیق مشخص نیست، اما پژوهشها نشان میدهند که مسیحیان اولیه که از روم به ایران مهاجرت کردند، با انتقال فرهنگی این واژه را به زبان فارسی آوردند.
شب چله و تقسیمبندی چلهها
شب چله همان شب یلدا است و آغاز چله بزرگ زمستان پس از آن اتفاق میافتد. ایرانیان باستان تقویمی کاربردی داشتند که به ویژه برای کشاورزی و دامپروری اهمیت داشت. سال به دو چله تقسیم میشد: چله تابستان از تیرماه و چله زمستان از دیماه آغاز میشد.
هر چله خود شامل دو دوره بود؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی چله بزرگ و بیست روز بعدی چله کوچک نامیده میشد.
چله بزرگ زمستان پس از شب یلدا شروع میشد و شدت سرما در آن بیشتر بود، در حالی که چله کوچک سرما و آسیب کمتری داشت. چهار روز پایانی چله بزرگ و چهار روز آغازین چله کوچک به عنوان چهار چهار شناخته میشدند، روزهایی که شدت سرما به اوج میرسید.
تاریخچه شب یلدا
باستانشناسان قدمت جشن شب یلدا را هفت هزار سال تخمین میزنند. آثار سفالی دوره پیش از تاریخ با نقوش حیوانی مربوط به ماههای ایرانی مانند قوچ و عقرب، نشان میدهد که آیینهای مرتبط با این شب بسیار قدیمی هستند.
رسم رسمی شب یلدا به حدود 500 سال قبل از میلاد بازمیگردد و در زمان داریوش یکم در تقویم ایرانیان باستان ثبت شده است. این تقویم برگرفته از گاهشماری بابلیها و مصریها بود و به تثبیت جایگاه شب یلدا کمک کرد.
فلسفه و هدف برگزاری جشن شب یلدا
باورهای کهن ایرانی بر اساس اسطورهها و رویدادهای کیهانی شکل گرفته است و روایتهای مختلفی درباره هدف برگزاری شب یلدا وجود دارد.
پیروزی نور بر تاریکی
یکی از روایتها بر اساس اهمیت روشنایی و نور بر تاریکی شکل گرفته است. مردم با مشاهده تغییر طول شب و روز و تأثیرات نور و سرما، به نمادگرایی این رویداد پی بردهاند. روزهای بلندتر نشانه پیروزی نور و روزگار بهتر و روزهای کوتاهتر نمایانگر غلبه تاریکی و سرما بوده است. جشن شب یلدا به منظور استقبال از روشنایی و ادامه حرکت خورشید برگزار میشد.
تولد ایزد مهر و آغاز خلقت
مهرپرستان شب یلدا را زمان تولد میترا، ایزد مهر، میدانستند. در این شب، ایزد مهر ظهور میکند و خورشید را به جهان هدیه میدهد. این باور نمادی از طولانیتر شدن روزها و غلبه خورشید بر تاریکی است. برخی منابع نیز به تولد پیامبری در شب یلدا اشاره دارند که در سال 51 پادشاهی اشکانیان رخ داده و با کمک دو دلفین از آب بیرون آورده شده است.
آیینها و آداب شب یلدا در ایران
آتش و دور کرسی
در گذشته، خانوادهها دور آتش جمع میشدند و آتش نماد خورشید و برکت بود. این کار علاوه بر گرما، برای دفع نیروهای اهریمنی و تاریکی انجام میشد. امروزه بخاریها جایگزین آتش شدهاند، اما رسم گردهمایی هنوز حفظ شده است.
قصهگویی و مثلخوانی
قصهگویی و مثلخوانی بخش مهمی از این شب بود. اعضای خانواده دور هم جمع میشدند و بزرگترها داستانهای محلی و فرهنگی را بازگو میکردند. در آذربایجان قصههای حسین کرد شبستری و در خراسان داستانهای شاهنامه رایج بود.
فال حافظ
فال حافظ یکی دیگر از سنتهای شب یلدا است. اعضای خانواده با نیت و باز کردن دیوان حافظ، غزل بالای سمت راست یا ابتدای غزل پشت صفحه را میخوانند و تفسیر میکنند. بیشتر فالها مثبت و روحیهبخش هستند، چرا که اشعار حافظ اغلب دارای محتوای عرفانی و امیدبخش است.
شاهنامهخوانی
شاهنامهخوانی به شیوه نقالی یکی از جذابترین آیینهاست که متأسفانه در حال فراموشی است. این سنت نمایانگر تاریخ و فرهنگ غنی ایران است و در خانوادههایی که نقال دارند، همچنان اجرا میشود.
چیدن سفره شب یلدا
سفره شب یلدا شامل میوههای ویژه، آجیل و تنقلات است. انار و هندوانه نماد خورشید و برکت هستند. آجیل شامل مغزها و دانههای خشک مانند پسته، گردو، بادام، فندق، نخودچی، کشمش و تخمه است. میوههای خشک مانند توت، انجیر، برگه هلو و زردآلو نیز روی سفره قرار میگیرند. سفره سنتی قدیم به نام میَزد شامل آتشدان، عطردان، بخوردان و برسم بود که در دعا و آیینها کاربرد داشت.
خوراکیها و تنقلات
خوراکیهای شب یلدا نماد تندرستی، شادکامی و برکت هستند و جایگاه ویژهای در این جشن دارند. ترکیب میوههای تازه و خشک، آجیل و تنقلات، شب یلدا را به تجربهای متفاوت و به یادماندنی تبدیل میکند و نسلهای آینده نیز با آن ارتباط فرهنگی برقرار میکنند.
